Łukasz Wojtacha Kiedy odpowiemy sobie na pytania: przejdziemy przez fazę zoperacjonalizowania i serię kolejnych pytań: i doprecyzujemy scenariusz, zmierzymy się z ostatnim elementem – żywą grupą odbiorców naszych zajęć. Tak jak każdy z nas przechodzi przez fazy rozwoju (fizycznego, psychospołecznego czy też intelektualnego), tak też w momencie połączenia się jednostek w grupę (formalną lub nieformalną) zachodzą procesy specyficzne dla tego „nowego organizmu”. W tym sensie grupy w swym funkcjonowaniu podobne są do ludzi – rodzą się, żyją i umierają. W swojej pracy spotykamy się z grupami w różnym momencie ich „życia”, w zależności od fazy, w której się aktualnie znajdują. Najczęściej na poziomie odczuwanych emocji mówimy wówczas o dobrej bądź niedobrej atmosferze w grupie. Nie mamy też zazwyczaj problemu z jej rozróżnieniem. Powinniśmy pamiętać, że odczuwana przez członków grupy atmosfera wpływa na indywidualne zaangażowanie każdego z nich. Kiedy atmosfera jest pozytywna, uczestnicy zajęć czują się dobrze, mają przekonanie, że wyniosą z zajęć coś wartościowego, bo są w „dobrych rękach”. Natomiast negatywna atmosfera automatycznie podnosi niepokój uczestników, a co za tym idzie powątpiewanie w wyniesienie „czegoś wartościowego” z zajęć. Tak więc odczuwane indywidualnie emocje wpływają zarówno na proces zdobywania nowej wiedzy i kompetencji, jak i na przebieg zajęć (w tym również na indywidualne stosowanie się do reguł zawartych w kontrakcie). W pracy z grupami w kontekście edukacji medialnej istotne więc jest: Bez odpowiedniego dystansu nie jesteśmy w stanie przeprowadzić procesu edukacyjnego, w skład którego wchodzi zarówno proces dydaktyczny, jak i proces grupowy. Dystans pozwala nam na dostosowanie założonych wcześniej: wizji, zakresu wiedzy i planu działań – do rzeczywistości, z jaką spotykamy się na sali szkoleniowej. Efektywność przeprowadzonych przez nas zajęć zależy tak naprawdę od efektywności prowadzenia przez nas grupy. K. Vopel zaproponował model efektywnego prowadzenia grupy oparty na 4 filarach: Rolą osoby prowadzącej jest motywowanie grupy do działania poprzez stworzenie atmosfery sprzyjającej współpracy i emocjonalnemu zaangażowaniu każdej osoby w grupie. Realizując zajęcia i warsztaty mamy zazwyczaj do czynienia z dwoma rodzajami sytuacji: prowadzimy krótkie (np. trwające 1,5 godziny) zajęcia dla grup formalnych (np. klasy szkolnej) lub organizujemy cykl zajęć dla tej samej bądź częściowo zmieniającej się grupy uczestników. Zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku pracujemy z grupą, w której istnieje jasno zdefiniowany cel i temat jej aktywności grupowej. Tak więc możemy mówić również o występowaniu w nich faz życia grupy (procesie grupowym). Poznanie i zrozumienie faz życia grupy umożliwia nabycie odpowiedniego dystansu pozwalającego nam moderować proces edukacyjny, za który odpowiadamy jako prowadzący. Model faz procesu grupowego stworzony pierwotnie przez Bruce’a Tuckmanna (i rozszerzony później przy współpracy z Mary A. Jensen) jest najczęściej przytaczany w literaturze z zakresu pracy z grupą oraz przez praktyków zajmujących się terapią, szkoleniami czy funkcjonowaniem zespołów w firmach. Należy jednak pamiętać, że brak jest badań potwierdzających wysuniętą przez Tuckmanna hipotezę. Tuckmann i Jensen wyróżnili pięć faz rozwoju grupy : Faza I – Formowania (forming) Istotna cecha: moment powstawania grupy. Charakteryzuje się dwoma podetapami: – deklaracja udziału (poprzez sam fakt pojawienia się na zajęciach); podetap ten cechuje wysoki poziom napięcia w grupie – tworzenie się podgrup (poszukiwania w nowej grupie ludzi, z którymi coś mnie łączy); podetap ten pozwala na obniżenie pierwotnego napięcia przez bliskość z ludźmi o tych samych zainteresowaniach, miejscu zamieszkania itp. Rola prowadzącego: kierowanie grupą. Prowadzący jest liderem grupy, więc na nim spoczywa „obowiązek” m.in.: Faza II – Burzy (storming) Istotna cecha: ważny moment świadczący o rodzeniu się zaufania wśród członków grupy. Oznaką zwiększającego się zaufania jest uwidacznianie się różnic i przyzwolenie na konflikty między uczestnikami bądź miedzy grupą a prowadzącym. Rola prowadzącego: przeprowadzenie grupy przez konflikty, negatywne emocje i chaos pracy. Istotne jest m.in.: Faza III – Normowania (norming) Istotna cecha: moment tworzenia się systemu wartości grupy. W tych warunkach pojawia się poczucie wspólnoty oraz atmosfera zaufania i współdziałania. Ukazują się poszczególne role grupowe. Grupa potrafi radzić sobie sama z większością pojawiających się konfliktów. Jest to również moment identyfikacji z grupą. Rola prowadzącego: rola wspierająca. Prowadzący przechodzi z roli „lidera formalnego” do „moderatora procesu” – czuwa nad grupą w sposób nieingerujący. Faza IV – Działania (performing) Istotna cecha: moment dojrzałości grupy zadaniowej. Widoczny jest wysoki poziom zaufania, otwarta komunikacja oraz niski poziom napięcia. Wpływa to na wzrost wzajemnej motywacji do realizacji celu/zadania. Rola prowadzącego: delegowanie kolejnych zadań/obszarów do realizacji przez grupę. Prowadzący w roli moderatora procesu staje się dla uczestników „tłem”, przestaje być „aktorem bieżących działań”. Faza V – Zmiany/Rozpadu (transforming) Istotna cecha: moment nieunikniony. Gdy cel został osiągnięty (zadanie wykonane), potrzeba, dla której powstała grupa, jest zrealizowana. Możliwe jest dokonanie przez członków grupy ponownego zakontraktowania i wyznaczenia sobie nowych celów/zadań. Rola prowadzącego: moment ponownej aktywności prowadzącego. Jest to czas m.in. na: Przedstawiona powyżej analiza faz grupowych zakłada następowanie po sobie kolejnych etapów w sposób płynny. Rzeczywistość ukazuje, iż ich kolejność, jak również ich długość i dynamika jest różna. Również niektórzy teoretycy potwierdzają, że grupy osiągające najwyższą efektywność, przechodzą swoje fazy w dowolnej sekwencji. Jeśli grupa spotyka się podczas krótkich zajęć, jak w przypadku np. klasy w szkole, bądź w momencie dołączenia nowej osoby – pojawia się potrzeba wejścia w proces „nowego formowania”: włączenia prowadzącego bądź nowej osoby w system już istniejący. Poruszając temat faz życia grupy, należy jeszcze wspomnieć o rolach grupowych, gdyż są to obszary ściśle z sobą połączone. Role grupowe to charakterystyczne sposoby zachowania się ludzi w małych grupach. Lista ról grupowych jest otwarta. Można jednak wyróżnić kilka podstawach ról grupowych, które ujawniają się w większości grup, w zależności od etapu procesu grupowego. Role liderskie: Pozostałe role grupowe: Istotne jest, aby mieć świadomość czynników wpływających na poszczególnych uczestników oraz na całą grupę i ciągle tę świadomość poszerzać. Czynniki te mogą swym działaniem zakłócić proces edukacyjny. Odbywające się równocześnie podczas naszych zajęć procesy: dydaktyczny i grupowy nieustannie na siebie wpływają. Wpływ ten może działać w sposób zakłócający bądź też wspomagający, np. zwiększając motywację lub zdolność przetwarzania informacji. Powyższe rozumienie procesu grupowego jest ważne w kontekście przygotowywania i realizacji zajęć. Nasza rola nie polega więc na byciu wykładowcą (ekspertem w danej dziedzinie), ale raczej trenerem-moderatorem na bieżąco diagnozującym to, co się dzieje na sali, i odpowiednio na to reagującym. Pomocne w przejściu kolejnych faz procesu grupowego mogą być poniższe wskazówki: W fazie I – Formowania: gdy brak jest otwartości w grupie, należy: gdy brak jest zaangażowania, należy: gdy dochodzi do łamania kontraktu, przekraczania granic, należy: gdy prowadzący nie czuje się komfortowo, należy: W fazie II – Burzy: gdy nastąpi kryzys w grupie, należy: W fazie III – Normowania: gdy pojawi się „samozachwyt” w grupie po pokonaniu kryzysu, należy: W fazie IV – Działania: gdy pojawi się próba oddania odpowiedzialności za zadanie prowadzącemu, należy: W fazie V – Zmiany/Rozpadu: gdy okaże się, że brak jest czasu na zamknięcie procesu grupowego, należy: Pracując z grupami, powinniśmy pamiętać, że jako prowadzący jesteśmy odpowiedzialni za to, by w sposób maksymalnie profesjonalny oraz adekwatny do naszej aktualnej wiedzy i kompetencji stworzyć przestrzeń umożliwiającą zarówno wzrost wiedzy, jak i umiejętności psychospołecznych. Bibliografia: Geoff Petty, Nowoczesne nauczanie. Praktyczne wskazówki i techniki dla nauczycieli, wykładowców i szkoleniowców, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2010 S. P. Morreale, B. H. Spitzberg, J. K. Barge, Komunikacja między ludźmi. Motywacja, wiedza i umiejętności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007 Andrzej Rozmus (red. nauk.), Wykładowca doskonały. Podręcznik nauczyciela akademickiego, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2013 K. Vopel, Poradnik dla prowadzących grupy, Wydawnictwo Jedność, Kielce 1999 Stowarzyszenie Szkolenia Oparte na Dowodach, Proces grupowy – fakty i mity [online], [dostęp 10.09.2015], http://ebta.pl/2013/05/11/proces-grupowy-fakty-i-mity/ Pracownia Aktywnego Działnia „Półpiętro”, Role grupowe [online], [dostęp 10.09.2015], http://www.polpietro.org/wp-content/uploads/2014/08/role-grupowe_faza_handout_mlodzi.pdf Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Weź kurs na wielokulturowość, Proces grupowy [online], [dostęp 10.09.2015], http://www.hfhr.org.pl/wezkurs/e-podrecznik/index.php?option=com_content&view=article&id=24&Itemid=38 Publikacja zrealizowana w ramach projektu Trenerzy Edukacji Medialnej, dofinansowanego ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.Jak efektywnie pracować z grupą?
Czy wiesz, że możesz nam pomóc rozwijać Edukację Medialną, przekazując 1% swojego podatku? To bardzo proste - wystarczy, że w zeznaniu podatkowym podasz nasz numer KRS 0000070056.