Prawo autorskie to temat złożony, często wywołujący kontrowersje. W obliczu gwałtownych zmian kulturowych spowodowanych rozwojem technologii wiele aspektów własności intelektualnej można interpretować na bardzo różne, często sprzeczne, sposoby. Najistotniejsze jest uwrażliwienie na niezbywalne, osobiste prawa autorskie oraz możliwości związane z dozwolonym użytkiem.
Każdy wytwór aktywności twórczej, niezależnie od jego wartości artystycznej, jest utworem. Utwory są chronione prawem autorskim. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych definiuje utwór jako każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.
Prawa autorskie dzielą się na dwie kategorie: prawa osobiste i prawa majątkowe.
Prawa osobiste to:
prawo do rozpoznania autorstwa
Każdy utwór, z którego korzystamy, musi być poprawnie oznaczony imieniem i nazwiskiem lub pseudonimem autora. Przypisanie sobie autorstwa cudzego utworu to plagiat.
prawo do integralności utworu
Nie wolno zmieniać treści utworu.
prawo do pierwszego rozpowszechnienia
Rozpowszechnienie utworu może polegać na udostępnieniu utworu w internecie, przekazaniu rękopisu wydawnictwu lub wykonaniu utworu.
Prawa osobiste są niezbywalne i nigdy nie wygasają.
Prawa majątkowe są zbywalne oraz ograniczone w czasie. Mają one charakter monopolu — autor ma prawo decydować o tym, kto i jak będzie wykorzystywał jego utwór. Prawa majątkowe ograniczone są dozwolonym użytkiem. Są to legalne sposoby wykorzystania utworu w sposób, który nie wymaga zgody twórcy.
Przykładami dozwolonego użytku są m.in.:
kopiowanie i rozpowszechnianie utworu na użytek własny, rodziny i znajomych oraz w celach edukacyjnych
cytowanie utworu w całości lub fragmentach
pobieranie utworu z internetu
Ponieważ prawa majątkowe są zbywalne, twórca może przekazać je innej osobie lub firmie na podstawie umowy. Po śmierci twórcy z praw mogą korzystać jego spadkobiercy.
Oprócz majątkowych praw autorskich przysługujących (przynajmniej początkowo) twórcy istnieją jeszcze tzw. prawa pokrewne przysługujące producentom i artystom wykonawcom. Dlatego w przypadku nagrań audio i filmowych musimy prosić o zgodę na wykorzystanie utworu więcej osób niż tylko samych twórców utworu.
Prawa majątkowe wygasają w Polsce po 70 latach od śmierci autora. Ogół utworów, do których prawa majątkowe wygasły, nazywamy domeną publiczną. Z utworów w domenie publicznej każdy może korzystać bez ograniczeń.
Dla ucznia:
Wszystko, co robisz, należy do ciebie. Pokazuj (np. w internecie) innym to, co tworzysz. Dziel się swoimi utworami i korzystaj z tego, co robią inni. Zdjęcia, wiersze, piosenki, rysunki, filmy itd. — to utwory. Ich twórca to autor.
Cytowanie to umieszczenie w swoim utworze fragmentu czyjegoś utworu. Taki fragment to cytat.
Cytując, nie zapominaj o napisaniu, kto jest autorem i podaj dokładny tytuł cytowanego utworu. Dlaczego? Ponieważ bardzo ważny jest zarówno szacunek dla pracy własnej i innych, jak też możliwość szybkiego znalezienia całego utworu.
Możesz dzielić się książkami, filmami i piosenkami ściągniętymi z internetu. Pamiętaj, że umieszczanie w sieci dzieł bez zgody ich twórców jest wbrew prawu autorskiemu.
Na zajęciach uczestnicy i uczestniczki zastanowią się, w jaki sposób uczestniczą w kulturze, jak korzystają z utworów innych osób. Dowiedzą się, że korzystając z utworów innych osób, mają obowiązek podawać ich autorów. Na koniec zajęć będą mieli okazję przećwiczyć zdobytą wiedzę, wypełniając tekst z lukami.
Cele operacyjne
Uczestniczki i uczestnicy:
wiedzą, że mogą korzystać z utworów innych osób;
potrafią wymienić różne sposoby korzystania z utworów innych osób;
wiedzą, że nie można przypisać sobie utworu innej osoby;
wiedzą, że mają obowiązek podawać autora utworu, z którego korzystają.
Przebieg zajęć
1.
Powiedz, że na dzisiejszych zajęciach będziecie zajmować się utworami, które ludzie tworzą, oraz tym, co można i czego nie można z nimi robić — czyli prawem autorskim. Poproś każdą osobę o wypisanie jak największej liczby różnych sytuacji, w których uczestnicy i uczestniczki korzystają z utworów innych osób. Podpowiedz mówiąc, że utwory to: filmy, książki, piosenki, wiersze, audycje, artykuły, obrazy, rysunki. Następnie poproś uczestników i uczestniczki o podawanie sytuacji, które zapisali. Pojawiające się odpowiedzi możesz zapisywać na tablicy.
Podpowiedz, jeśli wśród odpowiedzi nie pojawią się wzmianki o następujących sytuacjach:
oglądanie filmu w internecie
cytowanie fragmentu książki w wypracowaniu
słuchanie albumu muzycznego skopiowanego od kolegi z klasy
czytanie książki wypożyczonej z biblioteki
oglądanie pożyczonego od koleżanki filmu na DVD
oglądanie filmu w szkole
Powiedz, że każdy z nas ma prawo kopiować, ściągać i cytować utwory innych osób. Jest to nasze prawo do uczestniczenia kulturze.
2.
Podziel uczestników i uczestniczki na grupy po 2 osoby. Poproś każdą grupę o przygotowanie rysunku lub wiersza ilustrującego uczestnictwo w kulturze — na podstawie wiedzy o tym, czym ono jest, wyniesionej z ćwiczenia 1. Następnie zbierz prace grup i przygotuj wystawę, wieszając prace na tablicy lub układając na stołach. Korzystając z wcześniej przygotowanych karteczek z imionami i nazwiskami, przypnij je do prac, tak żeby autorzy nie zgadzali się z pracami, niektóre prace pozostaw niepodpisane. Zaproś uczestników i uczestniczki do oglądania prac. Następnie zapytaj uczestników i uczestniczki, jak się czuli i co myśleli, oglądając prace z niewłaściwymi podpisami autorów. Zwróć uwagę, żeby wypowiedziały się różne osoby.
Zapytaj uczestniczki i uczestników:
Czy można sobie przypisać autorstwo książki, wypracowania albo rysunku, jeśli stworzył go ktoś inny?
Kiedy pojawią się odpowiedzi, zapytaj, dlaczego można lub nie można — w zależności od tego, jakie będą odpowiedzi. Powiedz, że nie można przypisywać sobie utworów innych osób, tak samo inni nie mogą przypisywać sobie autorstwa naszych utworów (rysunków, wierszy, wypracowań, listów). Podsumuj mówiąc, że zawsze trzeba pamiętać, żeby podać autora dzieła, z którego korzystamy. Wprowadź pojęcie prawa autorskiego. Powiedz, że prawo autorskie jest to m.in. prawo autora do uznania autorstwa. Poza tym autor ma prawo do rozporządzania swoim dziełem. Może decydować, co z jego wierszem czy rysunkiem się stanie — na przykład czy zamieści je w internecie, czy schowa do szuflady.
3.
Daj każdej osobie jedną kartę pracy indywidualnej „Autorstwo” (ODT, DOC). Poproś uczestników i uczestniczki o uzupełnienie karty odpowiednimi słowami. Następnie poproś chętne osoby o odczytanie całego tekstu. Porozmawiajcie o tym, jakie słowa uczestnicy i uczestniczki wstawiali w puste miejsca. Odczytaj prawidłowe rozwiązanie.
Ewaluacja
Czy po przeprowadzonych zajęciach uczestniczki i uczestnicy:
wiedzą, że mogą korzystać z utworów innych osób?
potrafią wymienić sposoby korzystania z utworów innych osób?
wiedzą, że nie można przypisać sobie utworu innej osoby?
wiedzą, że mają obowiązek podawać autora utworu, z którego korzystają?
Opcje dodatkowe
Podziel uczestników i uczestniczki na grupy po 4 osoby. Każdej grupie daj jeden materiał pomocniczy dla grup „Utwory i autorzy” (ODT, DOC). Poproś grupy o zapoznanie się z utworami i autorami wymienionymi na karcie oraz o zastanowienie się, co każdy i każda z nich stworzyli ostatnio. Poproś o wpisanie tytułu i autora rysunku, wiersza i wypracowania. Następnie niech grupy przetną kartki wzdłuż linii, a powstałe paski jeszcze raz, w ten sposób, żeby oddzielić autorów od ich utworów. Poproś uczestników i uczestniczki o zabawę paskami, ustawianie ich na różne sposoby.
ogół praw, które przysługują twórcom, m.in. prawo do oznaczenia utworu własnym nazwiskiem lub pseudonimem, decydowania o jego publikacji oraz zarabiania na nim pieniędzy
twórca
autor utworów, czyli osoba, która wymyśliła i stworzyła tekst, rysunek itp.
kultura
ogół ludzkich wytworów materialnych i niematerialnych takich jak: sztuka, nauka czy religia
cytat
umieszczenie fragmentu czyjegoś utworu w swoim utworze
plagiat
skopiowanie utworu (lub jego części) innego autora i przedstawienie pod własnym nazwiskiem
