Czasami zdobyta przez nas informacja nie jest rzetelna. Czasem jest zwykłą plotką, czasem zawiera tylko część prawdy. Takie doświadczenia uczą krytycznego podejścia do informacji oraz tego, że zawsze należy sprawdzić ich wiarygodność. Szczególnie, jeśli zależy od nich ocena w szkole albo czyjeś dobre imię.
Rzadko kiedy zdarzają się bezstronne artykuły, a i one przekazują tylko wybrane informacje na dany temat. Np. dziennikarze opisują pewne fakty, a pomiją inne. W ten sposób wpływają na to, jak oceniamy przedstawiane sytuacje.
Większość materiałów dostępnych w internecie zawiera opinie ich autorów. Nawet jeśli na pierwszy rzut oka artykuł jest informacyjny, podczas uważnej lektury odkryjesz subiektywny punkt widzenia.
Oddzielenie opinii od faktów jest kluczowe w krytycznej ocenie tekstów. Pozwala na zbliżenie się do prawdy i umożliwia wyrobienie własnej opinii na dany temat, a w dorosłym życiu ustrzeże cię przed manipulacjami.
Zlewanie się informacji i opinii łatwo zaobserwować w reklamach. Z jednej strony opowiadają one o produkcie — np. że szampon jest przeciwłupieżowy. Z drugiej zaś przedstawiają subiektywną ocenę: że jest skuteczny czy najlepszy. Warto zwrócić uwagę na pojawianie się takich oceniających określeń przy czytaniu różnych tekstów.
Często potrzebujemy opinii innych, by podjąć jakąś decyzję. Wówczas musimy wybierać spośród wielu wypowiedzi te, którym zaufamy. Sposoby na ocenę wiarygodności oraz użyteczności opinii i informacji są podobne. Oto najważniejsze z nich:
Oceń, czy uzyskany materiał zawiera poszukiwane informacje.
Sprawdź wiarygodność źródła, np. serwisu internetowego, na którym umieszczony jest tekst. Czy zwykle publikują tam godni zaufania autorzy? Czy źródło jest często aktualizowane?
Rozpoznaj autora. Czy jego wiedza jest pogłębiona? Czy jest rzetelny? Czy stara się być bezstronny, opowiada o różnych punktach widzenia? Czy nie miałby korzyści z zaciemniania prawdy?
Zbadaj odniesienia. Czy autor powołuje się na rzetelne źródła?
Sprawdź, czy tekst nie zdezaktualizował się. Kiedy został zamieszczony lub wydany?
Oceń, czy tekst jest ładnie i poprawnie napisany. Zwykle duża wiedza idzie w parze z wysoką kulturą językową.
Blog, forum internetowe, codzienna gazeta, a nawet encyklopedia — w każdym przypadku powinniśmy być krytyczni względem czytanych materiałów. Wszystkie należy sprawdzić pod kątem wiarygodności, aktualności i przydatności. Warto również pamiętać o różnicy między informacją a opinią. Nie każdy tekst przedstawia informacje w bezstronny sposób. Natomiast opinie, nawet jeśli nie odpowiadają naszym przekonaniom, mogą okazać się przydatne.
Cele operacyjne
Uczestnicy i uczestniczki:
wiedzą, że należy krytycznie podchodzić do źródeł informacji;
pamiętają o konieczności zweryfikowania informacji przed jej wykorzystaniem — np. przez sięgnięcie do innych źródeł;
rozumieją różnicę między informacjami a opiniami;
wiedzą, w jaki sposób ocenić wiarygodność zdobytych informacji.
Poproś o zapoznanie się ze wskazanymi tytułami. Podkreśl, że artykuły o tych tytułach znalazły się na pierwszych stronach gazet. Każdy z zestawów zawiera tytuły dotyczące tekstów opisujących to samo wydarzenie, a artykuły zostały opublikowane tego samego dnia.
Po zapoznaniu się przez uczestników i uczestniczki z tytułami zadaj pytanie: czy poszczególne tytuły opisują wydarzenia w ten sam sposób?
Jako pytania pomocnicze rozważ:
Co różni poszczególne tytuły?
Czy tytuły zawierają wyłącznie „suche” fakty?
Czy tytuły odwołują się za każdym razem do tych samych emocji?
Czy możemy domyśleć się, co chciała osiągnąć osoba nadająca tytuł — czy chciała nas tylko poinfomrować o wydarzeniu?
Celem ćwiczenia jest uświadomienie uczestnikom i uczestniczkom zajęć, że nie istnieją obiektywne źródła informacji. To samo wydarzenie może zostać przedstawione w odmienny sposób w zależności od światopoglądu i preferencji piszących. Nie można zatem polegać wyłącznie na jednym źródle wiedzy, za każdym razem konieczna jest weryfikacja poznanych treści.
Poproś po 2–3 pary realizujące zadania 2.1 i 2.2 o przedstawienie wyników pracy. Zachęć pozostałych uczestników i uczestniczki zajęć do wygłaszania uwag i komentarzy.
Po prezentacjach wyników pracy, uzgodnij z grupą 3–4 kryteria służące ocenie poziomu wiarygodności artykułów informacyjnych oraz opinii (komentarzy). Ustalone kryteria zapisz na tablicy.
Przykładowo:
artykuły informacyjne
pochodzą z pewnego źródła
zawierają możliwie kompletne i aktualne informacje
zawierają wiedzę o faktach (wydarzeniu lub postaci), nie oceniając przekazywanych informacji
…
opinie
dotyczą prawdziwych wydarzeń lub postaci, jednak mogą różnie je oceniać
są przekonujące, przywołują przykłady i argumenty
odpowiadają naszemu zdaniu lub są nam przydatne
…
Jako pytania pomocnicze rozważ:
W jaki sposób odróżnić opinię od artykułu informacyjnego?
Co cechuje opinię, a co artykuł informacyjny?
Czy gazety codzienne i portale internetowe zawierają wyłącznie artykuły informacyjne?
W jaki sposób możemy zweryfikować autentyczność informacji?
W jaki sposób możemy zweryfikować wiarygodność opinii?
Czy to, że nie zgadzamy się z daną opinią, oznacza, że jest ona nieprawdziwa?
Celem ćwiczenia jest uświadomienie różnic pomiędzy informacjami a opiniami oraz wskazanie odmiennych sposób ich weryfikacji.
Ewaluacja
Czy po przeprowadzeniu zajęć ich uczestnicy i uczestniczki:
potrafią rozróżnić informację od opinii?
podchodzą krytycznie do pozyskiwanych informacji i pamiętają o konieczności ich weryfikacji?
wiedzą, że nie ma obiektywnych źródeł informacji? (–> rozważ realizację lekcji „Gdzie szukać informacji?”)
rozumieją kryteria służące weryfikacji informacji oraz opinii?
wiedzą, że artykuły informacyjne często zawierają również opinie osób je piszących?
Opcje dodatkowe
Zajęcia mogą zostać rozbudowane w pierwszym ćwiczeniu o szczegółową analizę wymienionych tytułów. Poproś uczestników i uczestniczki o zaznaczenie krzyżykiem tych tytułów, które wzbudzają ich największe zainteresowanie — tych, które są interesujące na tyle, że zachęcają do sięgnięcia do tekstu. Następnie poproś o zaznaczenie kółkiem tych tytułów, które zawierają jak najwięcej informacji z tekstu, którego dotyczą. Zapytaj, czy oznaczenia krzyżykiem i kółkiem dotyczą tych samych tytułów. (Przykładowo: zestaw 4. tylko tytuł nadany przez „Rzeczpospolitą” mówi, że mamy do czynienia z samobójstwem; większy ładunek emocji zawierają tytuły z „Dziennika” i „Gazety Wyborczej”). Zapytaj, które tytuły — informacyjne czy odwołujące się do emocji — są częściej stosowane i dlaczego?
Celem ćwiczenia jest zwrócenie uwagi na fakt, że współczesne media nie tylko przekazują informacje, ale również konkurują między sobą o naszą uwagę. Nawet dzienniki informacyjne odwołują się do naszych emocji, starając się nas przekonać do lektury konkretnego artykułu. Ważne, aby odróżnić informację od komentarza redakcyjnego i pamiętać, że osoby piszące artykuły z reguły zawierają w nich własne zdanie, a nie tylko „suche” fakty.
brak naznaczenia informacji osobistym doświadczeniem autora jej przekazu, jego poglądami czy subiektywnym punktem widzenia. Całkowita obiektywność to sytuacja idealna, niemal nigdy niemożliwa do spełnienia.
wiarygodność informacji
stopień, w jakim informacja jest godna zaufania.
źródło informacji
obiekt przekazujący informacje. Źródła informacji mogą być drukowane (np. książki, mapy), elektroniczne (strony www, blogi, fora internetowe) lub osobowe (inne osoby, od których możemy się czegoś dowiedzieć). Do każdego źródła należy odnosić się krytyczne, badać jego wiarygodność.
