Prawa autora i prawa użytkowników

Prawa autorskie dzielą się na dwie kategorie: prawa osobiste i prawa majątkowe.

Każdy utwór, z którego korzystamy, musi być poprawnie oznaczony imieniem i nazwiskiem lub pseudonimem autora. Przypisanie sobie autorstwa cudzego utworu to plagiat. Nie wolno też nikomu zmieniać treści utworu. Prawa osobiste są wieczne i niezbywalne — musimy ich przestrzegać zawsze.

Prawa majątkowe są zbywalne oraz ograniczone w czasie. Mają one charakter monopolu — autor ma prawo decydować o tym, kto i jak będzie wykorzystywał jego utwór. Prawa majątkowe ograniczone są dozwolonym użytkiem. Są to legalne sposoby wykorzystania utworu, co nie wymaga zgody twórcy. Przykładami dozwolonego użytku są m.in.:

Ponieważ prawa majątkowe są zbywalne, twórca może przekazać je innej osobie lub firmie na podstawie umowy. Po śmierci twórcy z praw mogą korzystać jego spadkobiercy.

Prawa majątkowe wygasają w Polsce po 70 latach od śmierci autora. Ogół utworów, do których prawa majątkowe wygasły, nazywamy domeną publiczną. Z utworów w domenie publicznej każdy może korzystać bez ograniczeń.

W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat nadano wiele nowych uprawnień posiadaczom praw majątkowych. To oznacza, że automatycznie zmniejszył się zakres dozwolonego użytku, czyli ograniczono prawa użytkowników. Relacja między autorami a użytkownikami podlega nieustającym negocjacjom. Im bardziej rozległe są prawa posiadaczy praw autorskich, tym bardziej ograniczone są prawa użytkowników. Czy wyobrażasz sobie świat, w którym oryginalność i autentyczność nie są szanowane, a artyści nie dostają pieniędzy za swoją pracę? I odwrotnie — świat, w którym użytkownicy muszą zawsze prosić o pozwolenie na każde wykorzystanie dzieła? Kompromis jest konieczny, aby kultura i nauka rozwijały się, a wszyscy mieli do nich równy dostęp.

Powyższe słowa zawiera artykuł 27. Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Pierwsza część tego artykułu odnosi się do użytkowników utworów, druga — do twórców.

Pomysł na lekcję ?

Zajęcia przybliżają uczestnikom i uczestniczkom prawa autorów (majątkowe i osobiste) oraz prawa użytkowników. Proponują także dyskusję na temat współzależności tych praw oraz wprowadzają pojęcie dozwolonego użytku.

Cele operacyjne

Przebieg zajęć

Podziel uczestniczki i uczestników na grupy 3-osobowe. Poproś każdą grupę o podanie dwóch przykładów rozpoznania autorstwa i jego naruszenia, zachowania integralności utworu i jego niezachowania, zastosowania prawa do pierwszej publikacji i jego naruszenia. Poproś grupy o prezentację przykładów. Popraw, jeśli będzie to konieczne. Przypomnij, że prawo do rozpoznania autorstwa i integralności utworu to osobiste prawa każdego autora. Są one niezbywalne i wieczne.

Podziel uczestniczki i uczestników na grupy 4-osobowe. Rozdaj każdej grupie definicje dozwolonego użytku z materiału pomocniczego „Dozwolony użytek” (ODT, DOC). Poproś grupy o wypisanie przykładów dozwolonego użytku z ich życia. Poproś grupy o prezentację wyników.

Podziel uczestników i uczestniczki na dwie grupy. Jedna grupa będzie pracowała nad pierwszą częścią 27 artykułu Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (ODT, DOC), druga grupa nad drugą. Poproś grupy o wypisanie przykładów urzeczywistnienia się poszczególnych praw. Zachęć uczestników i uczestniczki do podawania wielu przykładów, zwróć uwagę, że nie muszą one być zgodne z rzeczywistością, mogą być wyobrażeniami lub życzeniami. Poproś grupy o przedstawienie swoich prac. Zwróć uwagę, że tam, gdzie kończą się prawa użytkowników, zaczynają się prawa autorów. Zastanówcie się wspólnie, gdzie powinna się znajdować granica. Zadaj pytanie: „Jak sądzicie, w którą stronę jest ona teraz bardziej przesunięta?”.

Ewaluacja

Opcje dodatkowe

Ćwiczenie 1. możesz rozszerzyć o wiedzę na temat majątkowego prawa autorskiego. Przypomnij, że autorskie prawo majątkowe to prawo autora do otrzymania wynagrodzenia i rozporządzania swoim dziełem. Poproś uczestniczki o podanie przykładów przestrzegania i naruszenia tego prawa.

Ćwiczenie 3. możesz rozszerzyć o debatę między reprezentantami użytkowników, autorów i niezależnych obserwatorów.

Materiały ?

Zadania sprawdzające ?

Słowniczek ?

osobiste prawa autorskie: prawa niezbywalne chroniące więź twórcy z utworem. Jest to prawo do m.in. oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem, decydowania o tym w jaki sposób jest po raz pierwszy rozpowszechniony, wykorzystywany i jakie zmiany mogą zostać wprowadzone w jego formie lub treści. Osobiste prawa autorskie trwają wiecznie i nie można ich przekazać na rzecz innych osób.

majątkowe prawa autorskie: prawo twórcy do korzystania z utworu i rozporządzania nim. Jest to prawo zbywalne, co oznacza, że twórca może przenieść je na inne osoby lub udzielić zezwolenia na korzystanie z utworu (za wynagrodzeniem lub bez). Trwanie majątkowych praw autorskich jest ograniczone w czasie (70 lat po śmierci autora).

dozwolony użytek: możliwość nieodpłatnego korzystania z dzieła bez zgody posiadacza praw majątkowych. Dozwolony użytek osobisty oznacza możliwość korzystania z dzieła, jak również kopiowanie go na użytek własny lub osób bliskich. Istnieje także dozwolony użytek publiczny, z którego korzystają biblioteki, muzea, archiwa i szkoły.

Lekcja: Prawa autora i prawa użytkowników

Wiedza w pigułce ?