Zapowiedz, że dziś zgłębicie temat dozwolonego użytku edukacyjnego, który zgodnie z ustawą o prawie autorskim daje instytucjom oświatowym możliwość nieograniczonego korzystania z utworów w celach dydaktycznych. Najpierw musicie sobie jednak odpowiedzieć na dwa pytania: „Co to są utwory?” i „Co to są instytucje oświatowe, o których mowa w prawie?”. Zapisz te pytania na dwóch dużych kartach i połóż je razem z markerami na środku sali. Poproś, by uczestniczki i uczestnicy zastanowili się chwilę nad odpowiedziami i zapisali przykłady, które przychodzą im do głowy. Zaproś osobę chętną do przeczytania odpowiedzi z obydwu kartek. Przedyskutujcie wspólnie, czy wszystkie są poprawne. Na koniec, jeśli to potrzebne, uzupełnij listę przykładów. (Materiał pomocniczy „Utwory i instytucje oświatowe” (ODT, DOC)).
45m
Bez Internetu
Ta lekcja jest częścią tematu Prawo na poziomie szkoła ponadgimnazjalna.
Lekcja: Dozwolony użytek edukacyjny
wróć do spisu treściWiedza w pigułce ?
Na co dzień, podczas nauki w szkole, spotykasz się z wieloma różnymi utworami: podręcznikami, filmami edukacyjnymi, dziełami literackimi, artykułami i grafikami… Wszystkie je chroni prawo autorskie, które określa, jak użytkownicy mogą z nich korzystać. Edukacja jest na tyle ważną wartością, że na jej potrzeby złagodzono pewne restrykcyjne ograniczenia dotyczące wykorzystywania utworów. Prawo reguluje „dozwolony użytek edukacyjny”.
Na użytek edukacji można odtwarzać, odczytywać, wykonywać, pokazywać utwory, które są już rozpowszechnione. Oznacza to, że musiało dojść do jakiejś formy publikacji, aby użytek edukacyjny był dozwolony. (Wiele utworów nigdy nie zostało opublikowanych, np. te pisane „do szuflady”.)
Można również sporządzać kopie niewielkich utworów i fragmentów większych z nich, a także je rozdawać. Nauczyciel nie może rozpowszechniać wśród uczniów kopii dużego utworu (np. książki). Jednak uczniowie sami, na swój własny, prywatny użytek, mają prawo skserować nawet całą książkę.
Użycie danego utworu w szkole jest dozwolone pod warunkiem, że osiąga się w ten sposób „cel dydaktyczny” – tzn. zaznajomienie się z nim (czy uzyskanie nowych umiejętności przy jego pomocy) jest potrzebnym elementem wykształcenia uczniów. Dlatego przy organizacji wieczoru filmowego warto zwrócić uwagę, czy wybrany repertuar spełnia ten warunek.
Przepisy umożliwiają organizację w szkole przedstawień teatralnych czy akademii, na których pokazywane są dzieła nienależące do domeny publicznej. Jest również możliwe pokazywanie na lekcjach prezentacji ze zdjęciami i ilustracjami objętymi prawem autorskim. Nie można już jednak tej samej prezentacji zamieścić na stronie w Internecie, ponieważ nie tylko uczniowie mieliby do niej dostęp. Z tego samego powodu nie wolno prowadzić transmisji wspomnianych wydarzeń szkolnych. Dozwolony użytek edukacyjny jest ograniczony do działalności w granicach placówek edukacyjnych. Tym mianem przepisy określają: szkoły, przedszkola i uczelnie wyższe, domy młodzieży, ogniska pracy pozaszkolnej, punkty katechetyczne.
Warto również wspomnieć o tym, że dozwolony użytek edukacyjny jest w mocy pod warunkiem braku jakichkolwiek korzyści materialnych z wykorzystania utworu. O ile zatem wolno prezentować utwory objęte prawem autorskim, o tyle nie można płacić za ich wykonywanie (np. wynajętym aktorom czy śpiewakom).
Podczas nauki szkolnej panuje większa wolność w wykorzystywaniu cudzych utworów. Warto jednak od razu nabierać dobrych nawyków, np. wybierania materiałów udostępnionych na wolnych licencjach, tak aby po ukończeniu edukacji przypadkiem nie naruszać praw autorskich.
wróć do spisu treściPomysł na lekcję ?
Czy wolno nam skopiować cały podręcznik pożyczony od koleżanki lub kolegi z klasy? Czy możemy urządzić pokaz filmu na szkolnym spotkaniu miłośników kina? Czy wykorzystanie czyichś zdjęć w prezentacji na lekcji jest legalne? Co wiemy o dozwolonym użytku edukacyjnym? Jakie ten przepis w prawie autorskim daje nam możliwości? Na co warto zwrócić uwagę? Czy uda się stworzyć ciekawe inicjatywy, które będą mieścić się w granicach dozwolonego użytku? Uczestniczki i uczestnicy dostaną dziś odpowiedzi na te i wiele innych pytań dotyczących ważnego dla wszystkich twórców i odbiorców dozwolonego użytku w edukacji.
Cele operacyjne
Uczestnicy i uczestniczki:
- wiedzą, czym jest dozwolony użytek edukacyjny;
- wiedzą, kto może z niego korzystać oraz jakie działania mieszczą się w jego ramach;
- potrafią wykorzystać dozwolony użytek edukacyjny w swoich inicjatywach.
Przebieg zajęć
Dozwolony użytek edukacyjny daje uczniom i nauczycielom ogromne możliwości wykorzystania utworów podczas lekcji, spotkań edukacyjnych, imprez oraz wielu innych inicjatyw. Muszą one jednak zawsze mieć cel dydaktyczny. Podziel uczestniczki i uczestników na 3 grupy. Poproś, by każda z grup w oparciu o Kartę pracy „Nasza inicjatywa” (ODT, DOC) stworzyła projekt własnej inicjatywy wykorzystującej dozwolony użytek edukacyjny. Może to być konkurs, festiwal, prezentacja, wystawa czy recital. Po uzupełnieniu kart pracy, poproś reprezentantów grup o przedstawienie powstałych pomysłów.
Powiedzieliście już sobie, że prawo autorskie pozwala na nieograniczone korzystanie z utworów, jeśli służy to celom dydaktyki. W praktyce jednak istnieją pewne ograniczenia. Przykładowo nauczyciel może skserować i rozdać uczniom wiersz, ale już nie wolno mu tak zrobić z całą książką; uczniowie mogą zorganizować w szkole pokaz filmu, ale już nie mogą zaprosić na niego widzów z całej dzielnicy. Z czego to wynika? Zapisy w prawie autorskim przewidują szereg reguł, o których warto pamiętać, gdybyśmy pomysły na nasze inicjatywy chcieli wcielić w życie. Wypisz ich przykłady na tablicy, korzystając z tabeli 1 Materiału pomocniczego „Na co zwrócić uwagę” (ODT, DOC). Poproś, by każda z grup zastanowiła się, czy w ich pomyśle jest jakiś wrażliwy punkt, który mógłby zostać uznany za wymykający się spod definicji dozwolonego użytku. Zaproś do podzielenia się efektami swojej pracy, refleksjami i propozycjami, jak można by zmodyfikować pomysł, by nikt nie mógł mu nic zarzucić.
Z dozwolonego użytku możemy także korzystać w wielu innych sytuacjach, nie tylko organizując jakieś wydarzenie. Warto wiedzieć jak i kiedy. Zaproś uczestników i uczestniczki do krótkiego quizu. Przeczytaj reguły z tabeli 2 Materiału pomocniczego „Na co zwrócić uwagę” (ODT, DOC). Każdorazowo daj uczestniczkom i uczestnikom możliwość odpowiedzenia, czy ich zdaniem przeczytana przez ciebie reguła jest prawdziwa czy też nie. Wydrukowane wcześniej prawidłowe reguły, zamieszczaj pod tymi już widniejącymi na tablicy. Podsumuj mówiąc, że warto pamiętać o istnieniu prawa dotyczącego dozwolonego użytku i mądrze z niego korzystać, gdy tylko tego potrzebujemy.
Ewaluacja
Czy po przeprowadzeniu zajęć ich uczestnicy i uczestniczki:
- rozumieją, czym jest dozwolony użytek edukacyjny?
- wiedzą, kto może z niego korzystać oraz jakie działania mieszczą się w jego ramach?
- potrafią wykorzystać dozwolony użytek edukacyjny w swoich inicjatywach?
Opcje dodatkowe
Jeśli masz więcej czasu, zaproponuj uczestniczkom i uczestnikom stworzenie infografiki, która prezentowałaby najważniejsze informacje dotyczące dozwolonego użytku edukacyjnego i mogła zawisnąć w sali lub na korytarzu szkolnym, by utrwalić i uporządkować wszystkie wiadomości oraz dostarczyć wiedzę uczniom, którzy nie brali udziału w zajęciach.
wróć do spisu treściMateriały ?
- Materiał pomocniczy „Utwory i instytucje oświatowe” (ODT, DOC)
- Karta pracy „Nasza inicjatywa” (ODT, DOC)
- Materiał pomocniczy „Na co zwrócić uwagę” (ODT, DOC)
Zadanie dla ucznia ?
Znajdź w Internecie 3 dowolne utwory z Otwartych Zasobów Edukacyjnych oraz 3 utwory z domeny publicznej. Możesz w tym celu skorzystać z „Przewodnika po otwartych zasobach edukacyjnych” Koalicji Otwartej Edukacji.
wróć do spisu treściSłowniczek ?
- dozwolony użytek
- możliwość nieodpłatnego korzystania z dzieła bez zgody posiadacza praw majątkowych. Dozwolony użytek osobisty oznacza możliwość korzystania z dzieła, jak również kopiowanie go na użytek własny lub osób bliskich. Istnieje także dozwolony użytek publiczny, z którego korzystają biblioteki, muzea, archiwa i szkoły.
- majątkowe prawa autorskie
- prawo twórcy do korzystania z utworu i rozporządzania nim. Jest to prawo zbywalne, co oznacza, że twórca może przenieść je na inne osoby lub udzielić zezwolenia na korzystanie z utworu (za wynagrodzeniem lub bez). Trwanie majątkowych praw autorskich jest ograniczone w czasie (70 lat po śmierci autora).
- osobiste prawa autorskie
- prawa niezbywalne chroniące więź twórcy z utworem. Jest to prawo do m.in. oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem, decydowania o tym w jaki sposób jest po raz pierwszy rozpowszechniony, wykorzystywany i jakie zmiany mogą zostać wprowadzone w jego formie lub treści. Osobiste prawa autorskie trwają wiecznie i nie można ich przekazać na rzecz innych osób.
- utwór
- każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (art. 1 p. 1 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych).
Czytelnia ?
- Dozwolony użytek, [online], Wikipedia, [dostęp: 1.08.2017], Dostępny w Internecie: https://pl.wikipedia.org/wiki/Dozwolony_u%C5%BCytek.
- Dozwolony użytek edukacyjny, [online], Centrum Cyfrowe [dostęp: 1.08.2017], Dostępny w Internecie: https://centrumcyfrowe.pl/blog/2013/09/10/dozwolony-uzytek-w-edukacji-infografika/.